Dane z BIG InfoMonitor pochodzące z początku 2023 roku potwierdzają, że niepłacenie alimentów na czas to problem ponad 600 tysięcy osób. Niealimentacja może być powodem do wszczęcia postępowania karnego wobec zobowiązanego do łożenia świadczenia. Co warto wiedzieć o art 209 kk?
Jakie dobra chroni art 209 kk?
Celem zasądzonych alimentów jest przede wszystkim zapewnienie osobom uprawnionym warunków do życia, dlatego mówi się, że niealimentacja zabezpiecza prawo do opieki ze strony osoby zobowiązanej. Nie ma przy tym znaczenia czy alimenty wynikają wprost z wyroku sądowego (np. wyroku rozwodowego) czy też zostały ustalone na mocy ugody albo innej umowy stron.
Przyjmuje się, że przestępstwo może zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim (kiedy sprawca zdawał sobie sprawę, jakie będą skutki jego działania i takich skutków oczekiwał), jak i ewentualnym (kiedy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to).
Jak rozumieć uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego?
Warto zwrócić uwagę, że art. 209 1 kk posługuje się pojęciem „uchylania się od obowiązku alimentacyjnego”. Prawo karne nie definiuje tego pojęcia, dlatego przedstawiciele doktryny zwykle odwołują się do definicji zawartej w słowniku języka polskiego. Jako uchylanie się należy rozumieć działanie celowe, nakierowane na zaniechanie wykonania obligacji wynikającej z przepisu. Ważne jest stwierdzenie, że zobowiązany dysponuje obiektywnie możliwością zapłaty, a mimo to z premedytacją zaniedbuje swój obowiązek (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., sygn.. VI KZP 13/75).
Niealimentacją będzie więc sytuacji, kiedy sprawca na co dzień chodzi do pracy za którą przyjmuje wynagrodzenie, ale mimo to zaniedbuje uprawnionego. Nie można w ten sam sposób zakwalifikować jednak sytuacji, w której zobowiązany jest ciężko i obłożnie chory, więc obiektywnie nie jest w stanie świadczyć pracy, z której dochód byłby przekazany na alimenty. Za obiektywną przyczynę nierealizowania obowiązku alimentacyjnego uważa się także takie okoliczności, jak brak ofert w urzędzie pracy pomimo zgłoszenia się do niego przez zobowiązanego czy pozbawienie wolności, uniemożliwiające podjęcie jakiegokolwiek zatrudnienia.
Aby móc w ogóle mówić o przestępstwie z art 209 1 kk łączna wysokość powstałych wskutek zaniedbania zaległości musi stanowić wartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo opóźnienie w spełnieniu świadczenia innego niż okresowe przekracza 3 miesiące. Jako świadczenia inne niż okresowe należy rozumieć świadczenia wypłacane jednorazowo i na przyszłość. Spełnienie którejkolwiek z tych dwóch przesłanek powoduje analogicznych skutek prawny.
Niealimentacja i jej poszczególne typy. Jak rozpoznać ich znamiona?
Obok podstawowe postaci nie alimentacji kodeks karny przewiduje również jej typ kwalifikowany. Zgodnie z art 209 par 1a kk wyższa kara jest wymierzana sprawcy, którego zaniedbanie naraziło osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Pojęcie podstawowych potrzeb życiowych ma charakter ocenny i każdorazowo powinno być relatywizowane w nawiązaniu do:
- warunków społeczno-ekonomicznych sprawcy i pokrzywdzonego;
- stanu świadomości społecznej;
- przeciętnej stopy życiowej obywateli.
W orzecznictwie przyjmuje się, że zaspokojenie podstawowych potrzeb społecznych powinno pozwolić funkcjonować pokrzywdzonemu jako równowartościowy i pełnowartościowych członek społeczeństwa. Za każdym razem trzeba jednak uwzględnić warunki, w jakich dana osoba żyje, ponieważ niealimentacja może naruszać też prawo do rozwoju duchowego, np. wyjścia do teatru lub nauki języków obcych. Niekoniecznie musi chodzić o elementarne potrzeby egzystencjalne.
Jakie kary grożą za popełnienie przestępstwa z art 209 kk?
W typie podstawowym przestępstwo z art 209 kk jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 1 roku. Jeżeli sprawca narusza prawo do podstawowych potrzeb życiowych o którym mowa w art 209 par 1a kk kara to grzywna, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do lat 2.
Tryb ścigania i wyłączenie od karalności
Warto pamiętać, że wszczęcie postępowania karnego w omawianym zakresie (niezależnie czy chodzi o typ podstawowy czy kwalifikowany) co do zasady nie następuje z urzędu. Niezbędne jest złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa przez:
- pokrzywdzonego;
- organ pomocy społecznej;
- organ podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego.
Organ ścigania wszczyna postępowanie z własnej inicjatywy dopiero w sytuacji, kiedy pokrzywdzonemu przyznano odpowiednio świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów. Wtedy jednak można powiedzieć, że pośrednio pokrzywdzonym staje się Skarb Państwa.
Obowiązujące przepisy przewidują dla oskarżonego szansę na uniknięcie odpowiedzialności karnej. Stosownie do brzmienia 209 §4 kk nie podlega karze sprawca przestępstwa nie alimentacji (tylko w postaci podstawowej), jeżeli w terminie nie późniejszym niż 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty. Jak widać ustawodawca nie daje tutaj dalszej możliwości rozkładania zadłużenia na raty. Świadczenie ma być spełnione w pełni.
W przypadku postaci kwalifikowanej możliwość uniknięcia sankcji wygląda bardzo podobnie z tą różnicą, że nawet w przypadku uiszczenia w całości zaległych alimentów w terminie 30 dni od pierwszego przesłuchania sąd może nie zgodzić się na odstąpienie od wymierzenia sankcji. Warunkiem jest stwierdzenie, że wina sprawcy i społeczna szkodliwość czynu nie przemawiają przeciwko odstąpienia od wymierzenia kary. Sąd musi więc dokonać analizy konkretnego przypadku. Dobrym przykładem wysokiej społecznej szkodliwości czynu może być uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego orzeczonego na rzecz małoletniego dziecka stron, które cierpi na chorobę wymagającą stosowania drogich leków.
W przypadku powstania zaległości w płaceniu alimentów należy podjąć zdecydowane kroki i jak najszybciej zacząć działać w kierunku odzyskania należnego świadczenia. Adwokat doświadczony w sprawach karnych pomoże nie tylko sporządzić zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, ale przede wszystkim podejmie się reprezentacji interesów pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym oraz postępowaniu sądowym.