Sprawowanie funkcji funkcjonariusza publicznego często wiąże się z dostępem do określonych przywilejów lub informacji, które powinny być wykorzystywane wyłącznie w zgodzie z przepisami prawa. Niestety statystki KGP pokazują, że rocznie dochodzi przynajmniej do 1000-1500 przypadków przekroczenia uprawnień. Na czym może polegać nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego i jaką odpowiedzialność przewiduje prawo karne za popełnienie przestępstwa z art 231 kk?
Jak rozumieć pojęcie funkcjonariusza publicznego?
Na wstępie warto wyjaśnić, kto właściwie może dopuścić się przestępstwa z art 231 par 1 kk. Pojęcie funkcjonariusza publicznego odruchowo łatwo skojarzyć z Policją, ale katalog stanowisk objętych podmiotowym zakresem przepisu jest znacznie szerszy. Stosownie do brzmienia art 115 §13 kk za funkcjonariusza publicznego uważa się przede wszystkim:
- Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej;
- posła, radnego lub senatora;
- posła do Parlamentu Europejskiego;
- sędziego, ławnika, prokuratora, funkcjonariusza finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nad nim nadrzędnego, notariusza, komornika, kuratora sądowego, syndyka, nadzorcę sądowego i zarządcę, osobę orzekającą w organach dyscyplinarnych;
- osobę będącą pracownikiem administracji rządowej lub samorządowej;
- osobę będącą pracownikiem organu kontroli państwowej lub samorządowej;
- funkcjonariusza organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusza Służby Więziennej;
- osobę pełniącą służbę wojskową;
- pracownika Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Praktycznie każdy komentarz do art 231 kk zwraca uwagę, aby katalogu funkcji wymienionych powyżej nie traktować w sposób przykładowy. Lista ma charakter enumeratywny co oznacza, że jeżeli dana funkcja na niej się nie znajduje, osoba, która ją sprawuje nie może popełnić przestępstwa nadużycia uprawnień.
Jakie wartości chroni art 231 kk?
Kodeks karny art 231 chroni przede wszystkim ład i porządek publiczny. Jego rolą jest zwiększenie bezpieczeństwa oraz zapewnienie sprawności funkcjonowania warstwy administracyjnej państwa, z którą spotykają się na co dzień w ten lub inny sposób wszyscy obywatele. Jednocześnie stanowi sankcję, która ma zniechęcić osoby sprawujące wymienione wyżej funkcje do naruszenia przysługujących im uprawnień.
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że nadużycie uprawnień funkcjonariusza publicznego można rozumieć na dwa sposoby – jako przekroczenie kompetencji polegające na wykonaniu czynności, które wykraczają poza zakres danej funkcji, ale także jako niedopełnienie obowiązku ciążącego na funkcjonariuszu publicznym.
Niezależnie od tego, w jaki sposób można zakwalifikować uprawnienia sprawcy, odpowiedzialność będzie prezentowała się w dokładnie taki sam sposób (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 1946 r., sygn. K 1292/46).
Na czym polega przestępstwo z art 231 kk?
Warto pamiętać, że przekroczenie uprawnień nie musi dotyczyć kompetencji wynikających wprost z ustawy. W doktrynie wskazuje się, że na równi z przepisami powszechnie obowiązującymi należy traktować regulaminy służbowe, statuty, pragmatyki służbowe oraz innego rodzaju regulacje wewnętrzne.
Jednocześnie uchybienie nie musi mieć charakteru rażącego, polegającego na naruszeniu konkretnych zapisów prima facie. W ten sam sposób traktuje się zachowanie niezgodne z procedurami.
Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego na gruncie art 231 kk.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że warunkiem odpowiedzialności funkcjonariusza publicznego jest działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Można więc przyjąć, że w sytuacji, kiedy działanie sprawcy wprawdzie było niezbędne z regulacjami właściwymi dla danego stanowiska, ale nie zmierzało do naruszenia interesu i go nie spowodowało, nie ma możliwości pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności.
W typie podstawowym przestępstwo jest karane pozbawieniem wolności do 3 lat. Ustawodawca wyodrębnił również typ kwalifikowany, o którym mowa w art 231 §2 kk Działanie w celu osiągnięcia korzyści osobistej lub majątkowej jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 1 roku do 10 lat. W ten sposób ustawodawca dodatkowo penalizuje przypadki wykorzystania uprawnień do osiągnięcia zysku.
Obok typu zwykłego oraz kwalifikowanego przestępstwa, w art 231 §3 kk pojawia się też typ uprzywilejowany. Polega on na działaniu nieumyślnym i przewiduje grzywnę, karę ograniczenia wolności albo karę pozbawienia wolności do lat 2.
Warto zwrócić uwagę na §4 art 231 kk, który nakłada na sąd obowiązek zestawienia zachowania sprawcy ze znamionami art 228 kk, czyli przestępstwem przyjęcia łapówki. Jeżeli w toku postępowania dowodowego okaże się, że funkcjonariusz publiczny w związku z pełnieniem funkcji przyjął korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, nie stosuje się postaci kwalifikowanej art 231 kk, ponieważ dana osoba odpowiada z tytułu art 228 kk, który przewiduje odpowiedzialność od 6 miesięcy do 8 lat.
W sprawach o nadużycie uprawień wymagana jest doskonała znajomość nie tylko przepisów prawa karnego, ale także umiejętność analizy pragmatyk służbowych i regulaminów. Dlatego osoba, która jest przekonana, że względem niej dopuszczono się przestępstwa z art 231 kk powinna rozważyć skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Adwokat dokona oceny danego stanu faktycznego i doradzi w zakresie dalszego postępowania. Pomoże także przygotować niezbędne pisma procesowe i podejmie się reprezentacji pokrzywdzonego w toku postępowania przygotowawczego oraz na sali sądowej.