Prawo karne przewiduje możliwość kwestionowania postanowień wydawanych przez prokuratora prowadzącego postępowanie karne poprzez zaskarżanie tych postanowień zażaleniem. W ten sposób podejrzany lub pokrzywdzony mogą bronić swoich praw i wolności zanim jeszcze sprawa trafi do sądu. Kiedy można złożyć zażalenie na postanowienie prokuratora i komu przysługuje taka możliwość?
Kto może złożyć zażalenie na postanowienie prokuratora w postępowaniu karnym?
Krąg osób uprawnionych do złożenia zażalenia w postępowaniu karnym został wskazany w art. 459 k.p.k. Co do zasady przysługuje ono na postanowienia sądu zamykające drogę do wydania wyroku oraz wydane w sprawie środka zabezpieczającego. W pozostałych przypadkach mogą je składać strony postępowania oraz te osoby, których postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa wyłącza taką możliwość.
Stronie skarżącej musi przysługiwać tzw. gravamen, czyli interes prawny w określonym „kierunku” zakwestionowania czynności. Pokrzywdzony będzie skarżył niezastosowanie środka zapobiegawczego, ale podejrzany już jego zastosowanie.
Zażalenie jest składane, jeśli strona, której dotyczy dana decyzja nie zgadza się z wydanym rozstrzygnięciem określonej kwestii. Choć nie będą to zagadnienia równie istotne, jak wina podejrzanego, zaniechanie skorzystania z prawa do złożenia zażalenia może przesądzić o wydaniu niekorzystnego rozstrzygnięcia w całej sprawie.
Kiedy najczęściej jest składane zażalenie na postanowienie prokuratora?
W praktyce jeśli chodzi o postanowienia wydawane przez prokuratora, zaskarżeniu przez pokrzywdzonego zwykle podlegają decyzje o umorzeniu postępowania przygotowawczego albo odmowie jego wszczęcia. Z punktu widzenia podejrzanego mogą z kolei dotyczyć zastosowania środków zapobiegawczych, jeżeli w jego przekonaniu środki zostały zastosowane, choć nie powinny albo zostały zaaplikowane w niewłaściwy sposób. Przyjrzyjmy się bliżej tym dwóm przykładom.
Zażalenie na postanowienie prokuratora o umorzeniu dochodzenia lub odmowę jego wszczęcia
Do złożenia zażalenie na postanowienie prokuratora o umorzeniu dochodzenia uprawniony jest pokrzywdzony, ponieważ to on traci możliwość ochrony ze strony aparatu państwowego. Niekiedy zdarza się, że decyzja o umorzeniu postępowania przygotowawczego albo wręcz odmowie jego wszczęcia zapada przedwcześnie, pomimo braku przeanalizowana wszystkich okoliczności sprawy. W takiej sytuacji należy złożyć zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, ale za pośrednictwem prokuratury. Takie pismo jest wolne od opłat.
Sporządzając zażalenie na postanowienie prokuratora należy przede wszystkim wskazać, jakich uchybień dopuścił się organ prowadzący postępowanie przygotowawcze. Jeżeli środek zaskarżenia wnosi osobiście pokrzywdzony, nie musi w precyzyjny sposób wskazywać podstawy prawnej. W sytuacji, kiedy obrony podejmuje się adwokat lub radca prawny, jest to wymagane, ponieważ pozwala na dokładną ocenę zakresu zaskarżenia oraz treści pisma.
Trudno w sposób jednoznaczny wskazać, co może być podstawą odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego, ponieważ każda sprawa jest inna. Z pewnością warto rozważyć złożenie zażalenia, jeśli:
- w sprawie pojawiła się konieczność analizy wiedzy specjalistycznej, ale nie powołano biegłego;
- odmówiono przesłuchania świadka posiadającego wiedzę o zdarzeniu;
- odmówiono wszczęcia postępowania po wybiórczym zrealizowaniu czynności śledczych.
Jako ciekawostkę warto wskazać, że przepisy proceduralne stymulują organ prowadzący czynności wyjaśniające do sprawnego działania, a decyzja o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego nie może być przeciągana w nieskończoność. Zgodnie z art. 306 §1 ust. 3 k.p.k., jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o jego wszczęciu lub odmowie, zawiadamiający może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie.
Zażalenie na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego
Zażalenie na postanowienie prokuratora można złożyć również na podstawie art. 252 k.p.k. w przedmiocie środków zapobiegawczych i to od każdego postanowienia w tym zakresie. Oznacza to, że podejrzany lub pokrzywdzony mają prawo zaskarżyć postanowienie dotyczące:
- zastosowania lub niezastosowania środka zapobiegawczego;
- przedłużenia lub odmowy przedłużenia środka zapobiegawczego;
- uchylenia środka zapobiegawczego.
Przykładami środków zapobiegawczych od których można złożyć zażalenie jest np. tymczasowe aresztowanie, poręczenie majątkowe lub społeczne, dozór Policji czy nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego.
Jaki jest termin rozpatrzenia zażalenia na postanowienie prokuratora?
Niezależnie od podstawy prawnej, zażalenie powinno być wniesione w terminie 7 dni od dnia jego doręczenia wraz z uzasadnieniem. W wybranych przypadkach przepisy nakładają na właściwe organy konieczność sprawnego rozpoznania środka odwoławczego tak, aby do minimum skrócić czas wątpliwości i potencjalne niedogodności dla strony.
Dobrym przykładem jest np. rozpoznanie zażalenia na postanowienie w sprawie zastosowania środków zapobiegawczych – sąd rozpatruje je niezwłocznie, a jeżeli środek zaskarżenia dotyczy tymczasowego aresztowania, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od dnia przekazania sądowi zażalenia wraz z aktami sprawy.
Jeśli chodzi o zażalenie na umorzenie postępowania przygotowawczego, takiego terminu niestety nie ma, a sąd może nawet odroczyć posiedzenie, jeżeli sprawa jest wyjątkowo skomplikowana.
Jak wygląda posiedzenie w sprawie zażalenia na postanowienie prokuratora?
Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość uczestnictwa stron (odpowiednio pokrzywdzonego lub podejrzanego) w postępowaniu sądowym. Warto stawić się na nie z profesjonalnym pełnomocnikiem, który zagwarantuje należytą ochronę interesów reprezentowanej osoby. Na posiedzeniu sądowym strona, która się stawiła oraz prokurator zajmują swoje stanowisko odnośnie treści zażalenia złożonego na postanowienie prokuratora. Po dokonaniu oceny zebranego materiału dowodowego sąd wydaje w tym zakresie postanowienie.
Samodzielne złożenie zażalenie w postępowaniu karnym może nie wydawać się trudne, ale ustalenie kiedy, kto i na jakich zasadach ma prawo do zaskarżenia postanowienia wymaga doskonałej znajomości przepisów. Dlatego pokrzywdzony lub podejrzany, który nie zgadza się z rozstrzygnięciem powinien rozważyć skorzystanie ze wsparcia kancelarii prawnej specjalizującej się w prawie karnym.