Choć prawo karne kojarzy się głównie z przestępstwami skierowanymi przeciwko zdrowiu lub życiu, wyróżnia się także wiele innych czynów zabronionych. Istotną część systematyki szczególnej kodeksu karnego zajmują czyny zabronione skierowane przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Jednym z najpoważniejszych uchybień jest tzw. nadużycie zaufania wprowadzone przez art. 296 k.k. Co warto wiedzieć o tym przepisie
Kogo chroni art 296 kk?
Zgodnie z brzmieniem art 296 §1 kk, (…) Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku , wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze wolności od 3 miesięcy do 5 lat(…).
Powołany przepis ma na celu zabezpieczenie bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i chroni stosunek zaufania, jaki istnieje między danym podmiotem prawa cywilnego, a jego mandantem.
Choć ustawodawca wymienił różne formy organizacyjno-prawne prowadzenia działalności gospodarczej, w doktrynie przyjmuje się także, że przepis znajduje zastosowanie w stosunku do innych podmiotów, które mogą zlecić zajmowanie się swoimi sprawami majątkowymi osobie trzeciej, ale nie zajmują się działalnością gospodarczą sensu stricte. Mogą być to np. partie polityczne, kościoły i związki wyznaniowe.
Strona przedmiotowa art 296 kk
Skutek nadużycia zaufania powinien polegać na wyrządzeniu znacznej szkody majątkowej. Doprecyzowanie tego pojęcia wynika z art. 115§5 i 7 k.k., który określa pojęcie „znacznej wartości” na kwotę większą niż 200 tysięcy złotych w czasie popełnienia czynu zabronionego.
Należy przy tym uwzględnić nie tylko poniesione straty, ale także korzyści, które podmiot mógłby zyskać, gdyby szkody nie wyrządzono (np. zerwane kontrakty).
Warto jednak podkreślić, że wartość szkody nie odnosi się do poszczególnych interesariuszy spółki (np. akcjonariuszy), ale określa ubytek danego podmiotu gospodarczego.
Jakie zachowanie podlega karze na gruncie art 296 kk?
Kodeks karny wymienia zarówno działanie, jak i zaniechanie. Nie ma przy tym znaczenia, czy decyzja (lub jej brak) zapadła na podstawie umowy managerskiej wiążącej członka zarządu spółki prywatnej, czy zaniedbanie dotyczy piastuna organu państwowej osoby prawnej.
Brak rozróżnienia uprawnień i obowiązków nie pozwala na dywagacje dotyczące stopnia zawinienia – pod uwagę brane są wszystkie kompetencje, uprawnienia i obowiązki, które można przypisać danej osobie.
Zajmowanie się cudzymi sprawami majątkowymi należy rozumieć szeroko. Chodzi tutaj nie tylko o prowadzenie interesów danego podmiotu, ale także podejmowanie decyzji w tym zakresie, planowanie strategiczne czy decyzje rozwojowe. Każdą sprawę należy oceniać indywidualnie, ponieważ w praktyce orzeczniczej nie wykształcił się jeden, dominujący nurt dotyczący zakresu zachowania penalizowanego przez art 296 kk
W komentarzach można spotkać się także z poglądem, że popełnienie przestępstwa nadużycia zaufania można przypisać jedynie osobie, która swoim działaniem spełnia łącznie dwie przesłanki:
- chroni cudze mienie przed uszczerbkiem,
- wykorzystuje powierzone mu kompetencje tak, aby pomnożyć wartość mienia, nad którym sprawuje pieczę.
W praktyce przestępstwo nadużycia zaufania można przypisać osobom zajmującym stanowiska kierownicze – dyrektorom, managerom, zarządcom, wykonawcom testamentu czy członkom zarządu w spółkach prawa handlowego. Nie mogą go natomiast popełnić osoby, które wyłącznie wykonują polecenia przełożonego.
Do powstania odpowiedzialności wymagane jest kumulatywne wykazanie trzech przesłanek:
- działanie lub zaniechanie (rozumiane nie tylko jako całkowita bierność, ale także działanie niewystarczające w danych okolicznościach),
- szkoda lub ryzyko jej powstania,
- związek przyczynowo skutkowy między działaniem lub zaniechaniem a szkodą.
O ile jest oczywiste, że nadużycie zaufania może nastąpić w odniesieniu do działania na podstawie ustawy, indywidualnej decyzji czy umowy, nie wypracowano jednolitego stanowiska w zakresie prokury i pełnomocnictwa. Każdorazowo należy więc posiłkować się orzecznictwem i wykładnią funkcjonalną normy w kontekście stanu faktycznego.
Strona podmiotowa art 296 kk
Przestępstwa nadużycia zaufania można dopuścić się, działając zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, przy czym:
- 1, 1a i 3 dopuszczają zamiar bezpośredni i ewentualny,
- 2 wymaga zamiaru bezpośredniego,
- 4 wymaga braku umyślności (w formie lekkomyślności lub niedbalstwa)
Nadużycie zaufania, o którym mowa w §1a ogranicza się do sprowadzenia niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody w znacznych rozmiarach. W tym przypadku ustawodawca zastosował łagodniejszą karę pozbawienia wolności, która nie może przekroczyć 3 lat.
Paragraf 2 przewiduje działanie celowe, ukierunkowane na uzyskanie korzyści majątkowej. W tym przypadku zakres kary jest podniesiony z wymiaru bazowego do czasu od 6 miesięcy do 8 lat.
Jeżeli zaś w wyniku działania lub zaniechania doszło do wyrządzenia szkody w wielkich rozmiarach, kara jest wymierzana w zakresie od 1 roku do 10 lat. Poprzez wielką wartość, stosownie do art. 115 §6 i 7a k.k., rozumie się kwotę przekraczającą w czasie popełnienia czynu zabronionego 1 milion złotych.
Nieumyślność a nadużycie zaufania
Ustawa przewiduje również możliwość popełnienia przestępstwa nadużycia zaufania poprzez działanie nieumyślne. Nie ma przy tym znaczenia, czy sprawca zdaje sobie sprawę z przekroczenia swoich uprawnień lub niedopełnienia obowiązków i czy w ogóle bierze taką możliwość pod uwagę.
Dla wariantu popełnianego nieumyślnie ustawodawca przewiduje łagodniejszą karę – do 3 lat pozbawienia wolności.
Tryb ścigania przestępstwa nadużycia zaufania
Przestępstwo nadużycia zaufania co do zasady jest ścigane z oskarżenia publicznego. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja przewidziana w §1a, czyli sprowadzenie niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody.
W tym przypadku ściganie przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego, chyba że pokrzywdzonym jest Skarb Państwa (wtedy również obowiązuje tryb publiczno-skargowy).
Czynny żal w kontekście art 296 kk
W odniesieniu do nadużycia zaufania została wprowadzona także instytucja czynnego żalu. Zgodnie z art 296§5 kk, (…)nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę(…).
Należy zwrócić uwagę, że dobrowolność rozumie się jako brak jakiegokolwiek przymusu fizycznego lub psychicznego ze strony osoby trzeciej (niekoniecznie pokrzywdzonego).
W doktrynie moment wszczęcia postępowania karnego rozumie się precyzyjnie jako in rem. Oskarżyciel publiczny nie musi zatem jeszcze stawiać zarzutów konkretnej osobie, wystarczy, że wyda postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego.
Czy ryzyko nadużycia zaufania paraliżuje wolny rynek?
Nie ulega wątpliwości, że ryzyko gospodarcze towarzyszy każdej decyzji na wolnym rynku. Czasami nawet oczywiste inwestycje przynoszą efekt odmienny od oczekiwanego. Czy to oznacza, że widmo postępowania karnego wisi nad każdym managerem, który źle skalkuluje szanse na powodzenie transakcji?
Orzecznictwo w tej kwestii nie jest aż tak surowe. Okazuje się bowiem, że znamiona występku powinny być analizowane nie tylko w kontekście okoliczności danego zdarzenia, ale przede wszystkim z uwzględnieniem dozwolonego ryzyka gospodarczego w dacie zdarzenia. Takie stanowisko wyraził m.in. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 11 grudnia 2014 r., sygn. II Aka 362/14.
Jaka konkluzja wynika z lektury art 296 kk? Każda osoba zajmująca stanowisko kierownicze musi pamiętać, że decyzje biznesowe rodzące ryzyko muszą dać się racjonalnie uzasadnić. Skrajnie niegospodarne działanie może bowiem doprowadzić do powstania odpowiedzialności karnej.
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: