Popełnienie jednego z czynów zabronionych, o których mowa w kodeksie karnym, wiąże się z ryzykiem ponoszenia odpowiedzialności karnej. W przypadku osób nieletnich wygląda ona jednak inaczej, niż w kontekście sprawców pełnoletnich. Kiedy mówimy o odpowiedzialności nieletnich i jak regulują ją przepisy?
Kiedy występuje odpowiedzialność karna nieletnich?
Zamieszanie wokół odpowiedzialności nieletnich wynika z faktu, że media często zamiennie posługują się określeniami: nieletni, małoletni i młodociany. To duży błąd, ponieważ ustawodawca każdemu z tych pojęć nadał odrębne znaczenie.
Kim jest nieletni w rozumieniu prawa karnego? Zgodnie z treścią art 10 kk, odpowiedzialność w granicach ustawy ponosi osoba, która popełnia czy zabroniony po ukończeniu 17 roku życia. Odpowiedzialność karna nieletnich może jednak wystąpić wcześniej, także w okresie między ukończeniem 15. roku życia, a przed ukończeniem 17. roku życia.
Jest bardzo ważne, aby podczas klasyfikacji sprawcy uwzględniać dokładnie ten moment, a nie np. czas wszczęcia postępowania przygotowawczego czy wydania wyroku. Czasami o odpowiedzialności lub jej braku może zaważyć nawet jeden dzień!
Odpowiedzialność karna nieletnich dotyczy przestępstw o szczególnie wysokim ciężarze gatunkowym. Paragraf 2. powołanego przepisu wymienia:
- zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
- zabójstwo,
- spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
- spowodowanie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,
- przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym,
- sprowadzenie katastrofy w ruchu wodny, lądowym lub powietrznym,
- zgwałcenie,
- czynna napaść z użyciem niebezpiecznego narzędzia,
- wzięcie zakładnika,
- rozbój.
Polskie prawo karne ogranicza jednak odpowiedzialność nieletnich w tych przypadkach, nakładając na sądy obowiązek oceny ich warunków psychofizycznych. Odpowiedzialność karna powstanie jedynie w sytuacji, gdy skład orzekający stwierdzi, że okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, a zwłaszcza jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Dodatkową przesłanką jest także bezskuteczność wcześniej stosowanych, łagodniejszych środków.
Ustawodawca w treści art 10 kk celowo posłużył się pojęciami nieostrymi, aby uelastycznić hipotezę przepisu. W piśmiennictwie wskazuje się, że za zastosowaniem przepisów ustawy karnej przemawiają takie czynniki jak:
- niemożność kontrolowania sfery emocjonalnej,
- stopień demoralizacji,
- sytuacja rodzinna i społeczna nieletniego,
- warunki wychowawcze.
Należy podkreślić, że w sytuacji sądzenia nieletniego sąd nigdy nie powinien poprzestawać na zadawaniu pytań i samodzielnej ocenie uwarunkowań. Niezbędne jest zasięgnięcie fachowej opinii biegłego, który pomoże ustalić sytuację psychiczną oskarżonego i wyda opinię na potrzeby postępowania karnego.
Ograniczenia odpowiedzialności karnej nieletnich
Nawet jeżeli młody człowiek odpowiada na zasadach określonych w kodeksie karnym, to zgodnie z art 10 kk będzie to odpowiedzialność ograniczona. Orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy zagrożenia przypisanego sprawcy za popełnione przestępstwo. Co więcej, sąd może zastosować instytucję nadzwyczajnego złagodzenia kary. W praktyce może to nawet oznaczać, że sankcja będzie niższa od dolnej granicy ustawowego wymiaru kary.
W orzecznictwie wskazuje się jednak, że ustawowy zakaz wymierzania osobie przed ukończeniem 18 roku życia kary dożywotniego pozbawienia wolności (o którym mowa w art. 54 § 2 k.k.) nie wyklucza kary 25 lat pozbawienia wolności dla najcięższych przestępstw. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 września 1999 r., sygn. III KKN 195/99).
Wiele zależy od pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Odpowiednia argumentacja podniesiona w toku postępowania rozpoznawczego (pierwszo- lub drugoinstancyjnego) może znacząco zmitygować odpowiedzialność, a nawet uchronić sprawcę przed odpowiedzialnością karną.
Na wymiar odpowiedzialności karnej nieletnich powinny mieć wpływ także ogólne dyrektywy wymiaru kary przewidziane w art. 53 i 54 k.k. Szczególne znaczenie, w ramach prewencji indywidualnej, ma wychowanie nieletniego sprawcy.
W kontekście art 10 kk wątpliwości budzi także możliwość orzekania środków karnych wobec nieletniego sprawcy. Ustawodawca nie rozstrzygnął jednoznacznie tej kwestii. W literaturze dominuje jednak przekonanie, że wszędzie tam, gdzie zasadne będzie orzeczenie kary, sąd może rozważyć także zastosowanie środków karnych. Powinny być one jednak egzekwowane z uwzględnieniem dyrektyw wymiaru kary.
Odpowiedzialność karna nieletnich a czyn ciągły
Nie ma jednolitego stanowiska w zakresie czynu ciągłego w kontekście nieletnich. Część doktryny opowiada się za tym, że dla stwierdzenia odpowiedzialności karnej nieletnich wystarczające jest popełnienie jednego czynu zabronionego między 15. a 17 rokiem życia.
Inni przedstawiciele doktryny opowiadają się za niemożnością „rozdzielenia” czynu ciągłego i twierdzą, że o wymiarze kary powinien decydować fakt, w jakim okresie została popełniona przeważająca część czynów zabronionych.
Oceny nie ułatwia to, że ustawa nie precyzuje maksymalnego odstępu czasowego między popełnieniem jednego przestępstwa a drugiego, który uzasadniałby przyjęcie koncepcji czynu ciągłego. Również w tej sytuacji o wyroku końcowym zadecyduje biegłość pełnomocnika i jego zaangażowanie w sprawę.
Jaka ustawa oprócz kodeksu karnego reguluje odpowiedzialność nieletnich?
Odpowiedzialność nieletnich może powstać także na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Należy jednak podkreślić, że nie ma ona charakteru karnego!
Ustawa może być egzekwowana w przypadku gdy nieletni:
- wykazuje przejawy demoralizacji,
- dopuści się czynu karalnego.
Postępowania w tym zakresie prowadzą sądy rodzinne. W tym celu stosują odpowiednio przepisy części ogólnej kodeksu karnego, kodeku postępowania karnego, kodeksu karnego skarbowego lub kodeksu wykroczeń, jeżeli nie są one sprzeczne z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich.
W przypadku odpowiedzialności nieletnich, na gruncie tej ustawy nie stosuje się kar i środków karnych znanych z kodeksu karnego, ale tzw. środki wychowawcze. Należą do nich m.in.:
- udzielenie upomnienia,
- zobowiązanie do określonego postępowania (np. naprawienie szkody),
- ustanowienie nadzoru kuratora,
- orzeczenie umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w specjalnie przeszkolonej rodzinie zastępczej,
- orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym.
Podobnie jak osoby dorosłe, także nieletni mają prawo do skorzystania z obrońcy z wyboru lub z urzędu. Pełnomocnik z urzędu jest jednak przyznawany w oparciu o ocenę nieco szerszego katalogu przesłanek, niż ma to miejsce w przypadku obrońców pełnoletnich oskarżonych. Sąd może wyznaczyć adwokata lub radcę prawnego, jeżeli stwierdzi np. sprzeczność interesów opiekuna i nieletniego czy umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich.
Odpowiedzialność karna nieletnich to rozbudowane zagadnienie, w którym figuruje wiele niewiadomych. Jeżeli chcesz zwiększyć swoje szanse na wydanie korzystnego wyroku, rozważ skorzystanie z usług profesjonalnego pełnomocnika.
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: