Większość przypadków występowania obowiązku alimentacyjnego dotyczy relacji między członkami rodziny. W myśl unormowania art 128 kro obowiązek ten – polegający na zobowiązaniu do dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania – obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Uregulowania wskazanego wyżej przepisu kro oraz przepisów po nim następujących statuują między innymi obowiązek alimentacyjny wobec rodziców oraz stanowią podstawę roszczeń o alimenty na pełnoletnie dziecko – na zasadach określonych w art 133 kro w paragrafie pierwszym. Prawo rodzinne reguluje obowiązki małżeńskie przewidując obowiązek przyczyniania się małżonków do zaspokojenia potrzeb materialnych rodziny. Z przepisów tych wynikać mogą roszczenia o alimenty na małżonka – alimenty bez rozwodu – materialną podstawę tych roszczeń stanowi w tym przypadku unormowanie zawarte w art 27 kro należącym do działu drugiego tytułu pierwszego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jedynym przypadkiem występowania obowiązku alimentacyjnego w relacji innej niż między członkami rodziny jest obowiązek alimentacyjny występujący między byłymi małżonkami. Zakres tego obowiązku wynika z tego, czy sąd orzekł rozwód z orzeczeniem o winie – czy też rozwiązanie małżeństwa przez rozwód nastąpiło z zaniechaniem orzekania o winie w trybie art 57 kro w paragrafie drugim.
Orzekanie o winie w procesie rozwodowym – rozwód z orzeczeniem o winie
Kwestię orzekania o winie w procesie rozwodowym regulują unormowania art 57 kro – w paragrafie pierwszym i drugim cytowanego przepisu. Ogólna zasada ujęta w paragrafie pierwszym art 57 kro stanowi, iż co do zasady sąd ma obowiązek orzec rozwód z orzeczeniem o winie – w braku odmiennego żądania obojga małżonków orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Należy w tym kontekście mieć na uwadze, iż wina przypisana współmałżonkom na podstawie ustaleń faktycznych w procesie rozwodowym nie podlega stopniowaniu ani kompensowaniu. W wyroku z dnia 21 listopada 2013 roku, sygn. akt I ACa 1122/13, Sąd Apelacyjny w Krakowie orzekł, iż „na gruncie przepisów rozwodowych za zawinione w rozumieniu art 57 kro uznaje się działanie lub zaniechanie małżonka, które przy naruszeniu obowiązków określonych w art 23 kro prowadzi do rozkładu pożycia małżeńskiego. Do przypisania małżonkowi winy nie jest konieczne, by zamiarem małżonka było objęte określone działanie lub zaniechanie zmierzające do zerwania pożycia, wystarczy bowiem sama możliwość przewidywania znaczenia skutków danego działania lub zaniechania naruszającego przepisy prawa. Przepis art. 57 kro nie wprowadza rozróżnienia stopnia winy małżonków.”
Na temat brak możliwości kompensowania winy ponoszonej przez jednego z małżonków zawinionym zachowaniem drugiego współmałżonka wypowiedział się między innymi Sąd Apelacyjny w Poznaniu, który w wyroku z dnia 10 lutego 2004 roku, sygn. akt I ACa 1422/03, stwierdził, iż „orzeczenie rozwodu z winy obu stron oznacza, że nie można rozróżnić winy większej i winy mniejszej. Małżonek, który zawinił jedną z wielu (kilku) przyczyn rozkładu pożycia, musi być uznany za współwinnego, chociażby drugi małżonek dopuścił się wielu i to cięższych przewinień. Niedopuszczalna jest bowiem kompensata wzajemnych przewinień.”
Zaniechanie orzekania o winie w procesie rozwodowym – rozwód bez orzekania o winie
Przepis paragrafu drugiego art 57 kro przewiduje możliwość zaniechania przez sąd rozwodowy orzekania o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Możliwość taka zachodzi w jednym tylko przypadku. Warunkiem koniecznym zaniechania orzekania o winie jest złożenie w tym przedmiocie zgodnego wniosku przez obydwie strony procesu rozwodowego – oboje małżonków. Na szczególną uwagę zasługuje w tym kontekście fakt, iż możliwość zmiany stanowiska strony procesu rozwodowego odnośnie orzekania o winie zachodzi przez cały czas trwania procesu, w tym również w postępowaniu odwoławczym – przed sądem drugiej instancji. Pogląd powyższy znalazł wyraz między innymi w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2006 roku, sygn. akt III CZP 105/06, w której stwierdzono, iż „w postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może cofnąć wyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia”.
Obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami
Zakres obowiązku alimentacyjnego między byłymi współmałżonkami regulują unormowania art 60 kro – w paragrafie pierwszym, drugim i trzecim wskazanego wyżej przepisu. W przypadku, gdy sąd na zgodny wniosek współmałżonków zaniechał orzekania o winie bądź też orzekł o winie obydwu stron procesu rozwodowego, jeden ze współmałżonków może kierować roszczenia alimentacyjne wobec drugiego jedynie w sytuacji, gdy wskutek rozwodu popadł w niedostatek. Należy w tym kontekście podkreślić, iż pojęcie niedostatku odnosi się do sytuacji obiektywnego braku możliwości zaspokojenia swoich potrzeb życiowych. W wyroku z dnia 7 września 2000 roku, sygn. akt I CKN 872/00, Sąd Najwyższy orzekł, iż „w niedostatku znajduje się ten, kto nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części, a usprawiedliwione potrzeby te takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku”.
Zupełnie inne kryteria zaistnienia obowiązku alimentacyjnego znajdują zastosowanie w sytuacji, gdy sąd rozwodowy orzekł rozwód z orzeczeniem o winie – w takim przypadku nie zachodzi potrzeba odwoływania się do przesłanki niedostatku. Wystarczającą podstawą zaistnienia obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami jest wtedy istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego na skutek orzeczenia rozwodu. Co szczególnie istotne – pogorszenie to nie musi nastąpić od razu po rozwiązaniu małżeństwa, przesłanka zaistnienia tak określonego roszczenia alimentacyjnego może zostać spełniona również w późniejszym okresie. Na gruncie praktyki orzeczniczej sądów powszechnych w sprawach o alimenty między byłymi małżonkami mówi się niekiedy o uprzywilejowanym roszczeniu alimentacyjnym małżonka nieponoszącego winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Na temat szczególnego znaczenia uprzywilejowania roszczenia alimentacyjnego małżonka nieponoszącego winy w rozkładzie pożycia oraz momentu, w którym może zostać spełniona przesłanka zaistnienia tego obowiązku wypowiedział się między innymi Sąd Apelacyjny w Poznaniu, który w wyroku z dnia 9 września 2009 roku, sygn. akt I ACa 565/09, orzekł, iż „celem, jakiemu ma służyć uprzywilejowane roszczenie alimentacyjne małżonka niewinnego przewidziane w paragrafie drugim art 60 kro w stosunku do rozwiedzionego współmałżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, jest zapobieżenie sytuacji, w której rozwód miałby spowodować pogorszenie w istotny sposób sytuacji materialnej małżonka niewinnego w porównaniu do sytuacji, w której znajdowałby się w prawidłowo funkcjonującym małżeństwie. Środkiem do osiągnięcia tego celu jest roszczenie przyznane małżonkowi niewinnemu o przyczynienie się małżonka uznanego za wyłącznie winnego w odpowiednim zakresie do zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb, chociażby nie znajdował się w niedostatku. Zakres, w jakim to ma nastąpić, określa z jednej strony stopień pogorszenia się sytuacji materialnej małżonka niewinnego, a z drugiej strony zasady słuszności. Tylko bowiem zasady słuszności mogą w sposób prawidłowy wyważyć rozstrzygnięcie, jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za >>odpowiedni<<. Z reguły będzie on się znajdował pomiędzy granicą, poniżej której leży niedostatek, a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga rozwiedzionych małżonków. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie sięga – przynajmniej z reguły – tak daleko, aby miał on zapewnić byłemu małżonkowi równą stopę życiową, jednakże nie jest przy tym ograniczony do zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art 60 kro w paragrafie pierwszym. Dla oceny, czy warunek przewidziany w paragrafie drugim art 60 kro został spełniony, nie są istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w położeniu materialnym małżonka niewinnego w czasie między faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie.”
Ustanie obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami
Przesłanki wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami reguluje norma paragrafu trzeciego art 60 kro – w każdym przypadku obowiązek ten wygasa z chwilą zawarcia nowego małżeństwa przez małżonka uprawnionego do świadczeń alimentacyjnych. O ile nowa małżeństwo nie zostanie zawarte, obowiązek alimentacyjny między byłymi współmałżonkami co do zasady nie doznaje ograniczeń w czasie. Jedyny wyjątek od powyższej reguły zachodzi w przypadku, gdy do świadczeń alimentacyjnych zobowiązany jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładowi pożycia. W takim przypadku obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: