Obowiązek sądu rozwodowego w zakresie orzekania o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego zależy od decyzji stron tego procesu – rozwodzących się małżonków. Strony procesu rozwodowego mają prawo zażądać od sądu zaniechania orzekania o winie i w takim przypadku żądanie to jest dla sądu wiążące. Jeżeli jednak małżonkowie nie skorzystają z tej możliwości, prowadzony jest proces o rozwód z orzeczeniem o winie – sąd orzeka w trybie paragrafu pierwszego art 57 kro – czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Rozstrzygnięcie to ma fundamentalne znaczenie dla późniejszych obowiązków i uprawnień alimentacyjnych między byłymi małżonkami.
Pojęcie przesłanki winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego
W procesie o rozwód z orzeczeniem o winie sąd bada, czy i po czyjej stronie zaistniały tzw. przesłanki winy w rozkładzie pożycia. Przesłankami tymi są zachowania, przyzwyczajenia, nawyki, nałogi, postawy i zaniechania jednego ze współmałżonków, które – stanowiąc pogwałcenie obowiązków małżeńskich, powszechnie akceptowanych zasad moralnych czy dobrych obyczajów – prowadzą do zerwania więzi psychicznej, fizycznej i gospodarczej między współmałżonkami i tym samy powodują rozkład pożycia małżeńskiego. Zagadnieniu przesłanek winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego poświęcone są między innymi rozważania zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 roku, sygn. akt IV CK 406/02, w którym orzeczono, iż „za zawinione, na gruncie przepisów rozwodowych, uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (art 23 kro, art 24 kro, art 27 kro) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Nie jest przy tym konieczne, dla przypisania małżonkowi winy, objęcie jego zamiarem spowodowania, poprzez określone działania lub zaniechania, rozkładu pożycia prowadzącego w ostatecznym rezultacie do rozwodu. Wystarczy możliwość przewidywania znaczenia i skutków takiego działania lub zaniechania. Możliwość przypisania małżonkowi winy w rozkładzie pożycia jest wyłączona w razie jego niepoczytalności, a także w wypadku przemijających nawet zakłóceń psychicznych, jeżeli w tych stanach dopuścił się on działania lub zaniechania, które doprowadziło do powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.”
Kryterium relacji zachodzącej między zawinionym zachowaniem jednego ze współmałżonków a rozkładem pożycia małżeńskiego
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż nie każde zachowanie jednego ze współmałżonków wymierzone w drugiego, które podlega ujemnej ocenie moralnej, może zostać uznane za przesłankę winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Znaczenie takie można przypisać jedynie takim działaniom jednego ze współmałżonków, które wpłynęły na rozkład pożycia małżeńskiego. Pogląd powyższy znalazł odzwierciedlenie w wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 19 lipca 2018 roku, sygn. akt I ACa 907/17, w którym stwierdza się, iż „w kontekście wskazanej w art 57 § 1 kro przesłanki zawinienia w rozkładzie pożycia małżeńskiego, nie mieszczą się wszelkie negatywne zachowania małżonków w czasie funkcjonowania ich związku, ale tylko te, które małżonkowie odczuwali jako destrukcyjne dla ich związku”.
Nie jest więc możliwe w procesie o rozwód z orzeczeniem o winie przypisanie tej winy małżonkowi, który dopuścił się co prawda całkowicie nagannego zachowania wobec swojego współmałżonka, ale zostało mu to wybaczone, bądź też miało to miejsce w okresie późniejszym niż moment ostatecznego rozkładu pożycia małżeńskiego. W wyroku z dnia 26 stycznia 1999 roku, sygn. akt III CKN 128/98, Sąd Najwyższy orzekł, iż „nawet małżonek, który dopuścił się cudzołóstwa, nie może być uznany za wyłącznie winnego rozkładu, jeżeli poprzednio rozkład ten nastąpił już z innych przyczyn, a zwłaszcza zachowania się drugiego małżonka. Fakt zaś, że żona opuściła męża, nie może być potraktowany jako wyłącznie zawiniona przez nią przyczyna rozkładu pożycia, gdy uczyniła to ze słusznej przyczyny, leżącej po jego stronie.”
Brak możliwości kompensowania i stopniowania winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego w procesie o rozwód z orzeczeniem o winie
Należy podkreślić, iż praktyka stosowania wyklucza możliwość stopniowania oraz kompensowania winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Brak możliwości stopniowania oznacza, iż dla przypisania jednej ze stron procesu o rozwód z orzeczeniem o winie zawinionego zachowania w rozumieniu paragrafu pierwszego art 57 kro nie ma żadnego znaczenia, na ile poważnym naruszeniem obowiązków małżeńskich lub norm moralnych było to zachowanie. Brak możliwości kompensowania winy oznacza, iż należy ją przypisać obojgu małżonkom w sytuacji, gdy materiał dowodowy zgromadzony w procesie o rozwód z orzeczeniem o winie wskazuje na to, iż oboje dopuszczali się tego rodzaju zachowań. Nie ma tu miejsca na zaniechanie przypisania jednemu ze współmałżonków winy w rozkładzie pożycia, jeżeli jego zachowanie było reakcją na inne, wcześniejsze zachowanie drugiego ze współmałżonków. Pogląd ten znalazł wyraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1999 roku, sygn. akt I CKN 233/98, w którym stwierdzono, iż „w razie obustronnych zawinień niedopuszczalna jest >>kompensata<< wzajemnych przewinień, a ustawa nie odróżnia winy >>większej<< i >>mniejszej<<, a małżonka, który zawinił jedną z wielu przyczyn rozkładu należy uznać za współwinnego, choćby nawet wina drugiego małżonka w spowodowaniu innych przyczyn rozkładu była cięższa”.
Przykład skonkretyzowanego zastosowania tej zasady został zawarty w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1997 roku, sygn. akt I CKN 78/97, w którym orzeczono, iż „wszelka gwałtowna reakcja współmałżonka, wyrażająca się w zniewagach czy biciu jest niedopuszczalna nawet wtedy, gdy była spowodowana poważnym przewinieniem strony przeciwnej i winna być traktowana jako zdarzenie pogłębiające rozkład pożycia małżeńskiego. To, jakie w konkretnych okolicznościach są >>dopuszczalne granice przyzwoitości<<, a zatem w jakich granicach dana reakcja może być uznana za usprawiedliwioną, należy określać na podstawie zasad współżycia społecznego, a więc z odwołaniem się do ustalonych norm o charakterze moralnym, obyczajowym, do tego co jest słuszne, przyzwoite i zgodne z poczuciem sprawiedliwości. Za usprawiedliwione w pewnych okolicznościach można uznać tylko takie zachowanie się sprowokowanego małżonka, które nie przyjmuje form drastycznych.”
Zdrada małżeńska oraz pozory zdrady małżeńskiej jako przykłady zawinionych zachowań prowadzących do rozkładu pożycia małżeńskiego
W procesie o rozwód z orzeczeniem o winie sąd powinien wszechstronnie przebadać okoliczności sprawy pod kątem zawinionych zachowań stron. Należy bowiem mieć na uwadze, iż kryteriom przesłanki winy w rozkładzie pożycia odpowiadać mogą bardzo różne zachowania dotyczące poszczególnych sfer życia współmałżonków.
Do najczęściej występujących przesłanek winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego należy niewątpliwie zdrada małżeńska. Stanowi ona naruszenie obowiązku dochowywania współmałżonkowi wierności w sferze seksualnej – obowiązku mającego fundamentalne znaczenie dla pożycia małżeńskiego, znajdującego ugruntowanie zarówno w najpowszechniej akceptowanych normach moralnych, jak i normie art 23 kro – przepisu regulującego podstawowe obowiązki małżeńskie.
Należy jednak mieć na uwadze, iż przesłanką winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego może być nie tylko sama zdrada małżeńska, ale także jej pozory – zachowania jednego ze współmałżonków nakierowane na inną osobę sugerujące głęboką zażyłość o podłożu uczuciowym lub erotycznym z tą osobą. W wyroku z dnia 16 września 1999 roku, sygn. akt II CKN 486/98, Sąd Najwyższy orzekł, iż „dochowanie wierności, która stosownie do art. 23 k.r.o. jest jednym z obowiązków każdego z małżonków, nie polega jedynie na utrzymywaniu stosunków płciowych przez małżonków tylko ze sobą i powstrzymywaniu się od kontaktów seksualnych z innymi osobami. Naruszeniem obowiązku wierności jest także takie zachowanie się małżonka, które sprawia pozory naruszenia tego obowiązku.”
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: