Wśród różnego rodzaju czynów zabronionych prawo karne przewiduje również przestępstwo oszustwa, o którym mowa w art 286 kk. Jego istota opiera się na wprowadzeniu w błąd drugiej osoby lub wykorzystaniu jej braku świadomości w celu sprowokowania jej do dokonania niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Samo działanie pokrzywdzonego zawsze jest jednak dobrowolne. Co warto wiedzieć o oszustwie i na co warto zwrócić uwagę w treści przepisu?
Jakie dobra podlegają ochronie na gruncie art 286 kk?
W omawianym przepisie ustawodawca chroni mienie pokrzywdzonego, ale pojęcie to należy rozumieć bardzo szeroko. Obejmuje ono swoim zakresem nie tylko prawa rzeczowe i obligacyjne, ale również te, które wynikają z:
- prawa spadkowego;
- prawa własności przemysłowej i intelektualnej;
- prawa wynalazczego;
- prawa do firmy.
Ważne jest jedynie, aby w momencie popełnienia przestępstwa miały one wartość majątkową. Nie ma przy tym znaczenia, czy mienie to należało do pokrzywdzonego, czy też posługiwał się on nim działając w oparciu o dyspozycję osoby trzeciej (np. zarządca nieruchomości, który opiekuje się działką pod nieobecność właściciela lub makler giełdowy podejmujący decyzję dotyczącą aktywów swojego klienta).
Na czym musi polegać zachowanie sprawcy?
Ustawodawca penalizuje trzy kategorie zachowań – wprowadzenie w błąd, wyzyskanie błędu lub niezdolność do podejmowania przedsiębranego działania.
Błąd pokrzywdzonego może dotyczyć wszystkich okoliczności towarzyszących rozporządzaniu mieniem, w tym cech lub właściwości rzeczy (np. kupienie samochodu z cofniętym licznikiem kilometrażu) lub sprawcy.
Co istotne w doktrynie zwraca się uwagę, że dla bytu przestępstwa nie ma znaczenia, czy pokrzywdzony mógł przy dołożeniu należytej staranności dostrzec błąd lub go uniknąć lub okazał łatwowierność i naiwność w podejmowaniu decyzji. Zachowanie sprawcy oceniane jest z wykorzystaniem takich samych przesłanek.
O art 286 kk nie decyduje relacja wartości rozporządzenia do stopnia zamożności pokrzywdzonego. Nawet jeżeli czyn został popełniony na niewielką kwotę i dotyczy osoby zamożnej również jest rozpatrywany w kategoriach oszustwa.
Z kolei wykorzystanie braku rozeznania pokrzywdzonego może polegać na tymczasowej utracie znajomości (np. uzyskanie podpisanego weksla od osoby, która została wprowadzona w stan upojenia alkoholowego lub znajduje się pod wpływem narkotyków). Analogicznie należy traktować wszystkie okoliczności natury faktycznej, które mają wpływ na rzetelną ocenę sytuacji. Może to być młody lub przeciwnie – podeszły wiek – i związany z tym brak świadomości swojego działania lub choroba odbierająca możliwość trzeźwego osądu sytuacji (np. różnego rodzaju choroby neurodegeneracyjne).
Za przestępstwo z art 286 kk można też uznać ubieganie się o kredyt, dotację lub dofinansowanie w sytuacji, kiedy beneficjent nigdy nie miał zamiaru ich spłacenia lub planował ogłosić upadłość i utrudnić ściągalność wierzytelności. W kontekście zobowiązań kredytowych R. A. Stefański w komentarzu do kodeksu karnego (Kodeks karny. Komentarz; wyd. IV, C.H. Beck) zwraca uwagę, że samo godzenie się sprawcy, że zaciągniętego zobowiązania może on w przyszłości nie wykonać, nie jest jeszcze wystarczające do przyjęcia, że doszło do popełnienia przestępstwa oszustwa. Musi on działać z premedytacją.
Na czym polega niekorzystne rozporządzenie mieniem z art 286 par 1 kk?
Aby można mówić o czynie z art 286 par 1 kk, w jego wyniku musi dojść do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Może to być każda czynność prawna o skutku rzeczowym lub obligacyjnym, która doprowadza do niekorzystnej zmiany stanu majątkowego pokrzywdzonego. Za taką uważa się np. otrzymanie rażąco zaniżonego ekwiwalentu w zamian za świadczenie wzajemne lub nieotrzymanie go w ogóle.
Judykatura zwraca uwagę na inne przypadki niekorzystnego rozporządzenia mieniem jak np. odroczenie terminu spłaty długu, zmniejszenie szans na zaspokojenie roszczenia w przyszłości, ale też uzyskanie niepełnego zabezpieczenia (np. hipoteki lub zastawu).
Można przyjąć, że o niekorzystności danego rozporządzenia przesądza hipotetyczne założenie, że pokrzywdzony nie zdecydował się na dane działanie, gdyby był świadom jego skutków.
Strona podmiotowa przestępstwa i pojęcie korzyści
Przestępstwo oszustwa można popełnić wyłącznie umyślnie w zamiarze kierunkowym. Celem sprawcy jest doprowadzenie do takiego rozporządzenia mieniem, w wyniku którego odniesie on korzyść majątkową. Przepisy nie określają, w jaki sposób należy rozumieć pojęcie korzyści, ale judykatura zwraca uwagę, że nie musi mieć ona charakteru trwałego, ale może polegać nawet na tymczasowej poprawie sytuacji materialnej sprawcy.
Oszustwo nie musi również zmierzać do bezpośredniego przysporzenia rozumianego jako otrzymanie aktywów. Może polegać na zredukowaniu pasywów np. poprzez spłatę części zadłużenia sprawcy przez pokrzywdzonego.
Art 286 kk to przestępstwo skutkowe. Oznacza to, że działanie sprawcy musi spowodować określony rezultat. Nie wystarczy samo przygotowanie poprzez np. zbieranie fałszywej dokumentacji.
Warto jednak pamiętać o tym, że ustawodawca penalizuje usiłowanie popełnienia czynu zabronionego. Stwierdzenie przez organy ścigania, że doszło do zbiegu art 13 § 1 kk w zw z art 286 par 1 kk uprawnia sąd do nałożenia dokładnie takiej samej kary jak gdyby rzeczywiście doszło do popełnienia przestępstwa. Dotyczy to także przypadków kiedy okaże się, że usiłowanie ma charakter nieudolny (art. 13 § 2 k.k.), a zatem taki, który nigdy nie doprowadzi do powstania skutku, choć sprawca o tym nie wie.
Na czym polega oszustwo pokradzieżowe?
W art 286 par 2 k. ustawodawca przewidział odrębny typ przestępstwa, który polega de facto na wymuszeniu zapłaty okupu w zamian za zwrot rzeczy, która została bezprawnie zabrana. Umieszczenie czynu w tej samej jednostce redakcyjnej co „zwykłe” oszustwo powinno prowadzić do wniosku, że oszustwo pokradzieżowe należy interpretować szeroko.
Przepis swoją dyspozycją obejmuje nie tylko zabór rzeczy i żądanie okupu, ale również samo wprowadzenie w błąd, co do tego, że sprawca może zwrócić rzecz w zamian za okup (choć w rzeczywistości nie ma takiej możliwości, ponieważ uległa ona zniszczeniu).
Równorzędnym stanem faktycznym jest posiadanie przez szantażystę informacji co do miejsca przechowywania rzeczy przez inną osobę, choćby sam nie miał on faktycznej możliwości dokonania zwrotu.
Postać uprzywilejowana art 286 kk
Kodeks karny przewiduje uprzywilejowaną postać przestępstwa oszustwa określaną jako wypadek mniejszej wagi. Jest on silnie ocenny i wymaga analizy wszystkich okoliczności sprawy, w tym wartości rzeczy, natężenia działania sprawcy, stopnia błędu popełnionego przez pokrzywdzonego.
Istotne znaczenie dla oceny, czy przestępstwo występuje w postaci uprzywilejowanej, jest wymiar „ignorancji” okazany przez osobę, która dopuściła się rozporządzenia mieniem. Jeśli jej zachowanie jest rażąco lekkomyślne, nie uwzględnia podstawowych zasad ostrożności, praw ekonomii i innych okoliczności, które mogą decydować o rozporządzeniu mieniem, sąd może uznać działanie sprawcy właśnie za wypadek mniejszej wagi.
Sankcja i tryb ścigania przestępstwa z art 286 kk
Przestępstwo oszustwa, zarówno w typie podstawowym, jak i jako wymuszenie pokradzieżowe zagrożone jest taką samą sankcją – karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. W przypadku ustalenia, że działanie sprawcy można zakwalifikować jako wypadek mniejszej wagi kara to: grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do lat 3.
Co do zasady ściganie oszustwa następuje w trybie publicznoskargowym, a organy ścigania działają niejako „z automatu” i w przypadku powzięcia wiadomości o popełnieniu przestępstwa same wszczynają postępowanie przygotowawcze. Jedyny wyjątek od tej zasady przewiduje art 286 par 4 kk. Zgodnie z tym przepisem ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, jeżeli czyn popełniono na wniosek osoby najbliższej. Nie ma przy tym znaczenia, czy chodzi o przestępstwo sensu stricte, wymuszenie pokradzieżowe, czy też okoliczności wskazują na wypadek mniejszej wagi.
Przypuszczasz, że padłeś ofiarą oszustwa w wyniku działania innej osoby i nie wiesz, jak ochronić swój interes prawny? Rozważ skorzystanie ze wsparcia kancelarii prawnej z wieloletnim doświadczeniem w stosowaniu przepisów prawa karnego.
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: