Możliwość pracy w godzinach nadliczbowych ma niezwykle istotne znaczenie ekonomiczne zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika. Pracodawcy pozwala planować i realizować przedsięwzięcia gospodarcze, dla których przeprowadzania został utworzony zakład pracy. Pracownikowi natomiast możliwość ta pozwala zwiększyć zarobki, a w konsekwencji – zapewnić sobie lepsze warunki bytowe. Należy jednak mieć na uwadze, iż przepisy kodeksu pracy przewidują szereg ograniczeń, jakim podlega możliwość pracy w godzinach nadliczbowych. Ograniczenia te reguluje kodeks pracy art 151 w kolejnych paragrafach odnoszący się poszczególnych zagadnień organizacyjnych i czasowych dotyczących pracy w godzinach nadliczbowych.
Definicja pracy w godzinach nadliczbowych
Jak stanowi kodeks pracy art 151 w paragrafie pierwszym – pracą w godzinach nadliczbowych stanowi praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy. Podstawową w tym kontekście normę czasu pracy zawiera art 129 kp – przepis ten stanowi w paragrafie pierwszym, iż Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Jakkolwiek przepisy szczególne kodeksu pracy zawierają liczne uregulowania przewidujące wyjątki od opisanej wyżej reguły, czas pracy w żadnym wypadku nie powinien przekraczać tej ogólnej normy. Jeżeli do tego dochodzi, oznacza to, iż praca odbywa się w godzinach nadliczbowych i w takim przypadku zastosowanie znajdują szczególne uregulowania odnoszące się do takiej właśnie sytuacji.
Warunek przekroczenia nrom czasu pracy jest konieczny dla przyjęcia, iż praca świadczona jest w godzinach nadliczbowych. Pogląd powyższy znalazł wyraz chociażby w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2014 roku, sygn. akt I PK 249/13, w którym orzeczono, iż „ustawodawca dokładnie określił, ze dopiero praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy, a także czynności wykonywane ponad przedłużony dobowy wymiar, wynikający z obowiązującego systemu i rozkładu czasu pracy, stanowią prace w godzinach nadliczbowych. Co więcej, jest ona dopuszczalna w razie szczególnych potrzeb pracodawcy.”
W praktyce duże znaczenie ma wynikający orzecznictwa Sądu Najwyższego zakaz obchodzenia przepisów regulujących zasady świadczenia pracy w godzinach nadliczbowych – takich jak prawo pracy art 151 – poprzez zawieranie między pracownikiem a pracodawcą umów cywilnoprawnych, takich jak choćby umowa zlecenia, mających za przedmiot czynności mieszczące się zakresie obowiązków pracownika. W wyroku z dnia 8 lipca 2015 roku, sygn. akt II PK 282/14, Sąd Najwyższy stwierdził, iż „zatrudnianie pracowników poza normalnym czasem pracy na podstawie umów cywilnoprawnych przy pracach tego samego rodzaju – co objęte stosunkami pracy – stanowi obejście przepisów o czasie pracy w godzinach nadliczbowych, nawet gdyby pracownicy byli doraźnie zainteresowani wykonywaniem tego zatrudnienia w ramach umów cywilnoprawnych.”
Przesłanki dopuszczalności pracy w godzinach nadliczbowych
W punktach pierwszym i drugim paragrafu pierwszego kodeks pracy art 151 reguluje okoliczności, w których praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna. Pierwsza grupa okoliczności, które pozwalają na pracę w godzinach nadliczbowych, odnosi się do konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii, druga zaś – do szczególnych potrzeb pracodawcy.
Należy mieć na uwadze, iż obowiązująca wykładnia wskazanego wyżej przepisu pozwala na zróżnicowane formy wyartykułowania tych potrzeb, przy czym nie zawsze muszą one zostać wyrażone przez pracodawcę. Pogląd ten znalazł odzwierciedlenie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2015 roku, sygn. akt II PK 294/14, w którym stwierdzono, iż „przesłanką dopuszczalności pracy nadliczbowej, obok prowadzenia akcji ratowniczej (art. 151 § 1 pkt 1 k.p.), pozostają szczególne potrzeby pracodawcy (art. 151 § 1 pkt 2 k.p.). Przyjęło się uważać, że potrzeby te wyraża pracodawca poleceniem, choć można także wykonywać pracę nadliczbową za wiedzą i zgodą (choćby) milczącą pracodawcy, gdy pracownik działa w jego interesie.”
Ograniczenia dopuszczalności pracy w godzinach nadliczbowych
Dalsze paragrafy art 151 kp zawierają ograniczenia dotyczące możliwości pracy w godzinach nadliczbowych. Przede wszystkim należy pamiętać, iż w żadnym wypadku szczególne potrzeby pracodawcy nie są wystarczającą podstawą do wykonywania pracy w wymiarze czasowym przekraczającym kodeksową normę w odniesieniu do pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.
Dopuszczalności pracy w godzinach nadliczbowych z uwagi na szczególne potrzeby pracodawcy dotyczy też co do zasady ograniczenie czasowe. W paragrafie trzecim art 151 kp stanowi, iż liczba godzin nadliczbowych przepracowanych w związku ze szczególnymi potrzebami zakładu nie może przekroczyć dla poszczególnego pracownika sto pięćdziesiąt godzin w roku kalendarzowym.
Ograniczenie to nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Przepisy kodeksu pracy przewidują w tym kontekście wyjątek, który pozwala świadczyć pracę w godzinach nadliczbowych w szerszym zakresie. W myśl paragrafu czwartego art 151 kp w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy, jest dopuszczalne ustalenie innej liczby godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym niż sto pięćdziesiąt godzin.
Zachęcamy do sprawdzenia szczegółów naszych usług: